Әділхан Ержанов: «Нағыз өнер кез келген уақыт үшін қауіпті»
Режиссер Әділхан Ержанов – өз заманының бүлікшісі, ал оның шығармашылығы – өзіндік соқпағын іздеудің үлгісі, оның тынбай ізденуі кинодағы ғажап жаңалыққа әкелетіні сөзсіз. Өзінің сұқбатында режиссер бүгінде қарқынды талқыланып жатқан кино туралы заң тураы пікірін білдірді, неге коммерциялық киномен айнадыспайтынын айтты және «нағыз режиссураға» анықтама берді.
- Өзін өзі әспеттеу режиссерға тән қасиет пе, көрерменнің режиссерді қабылдауы қаншалықты маңызды?
- Режиссер жұмыс істегенде біреудің көзіне түссем, мені біреу естісе деген ойдан аулақ болуы керек. Атақ шығармашылыққа тән нәрсе емес, шығармашылыққа итермелейтін басқа дүниелер. Шынымды айтсам, өзімді жұрт жақсы көрсін деп бірдеңе түсіруді түсінбейді екенмін. Егер режиссер өзін қоғамның қабылдағанын қаласа, бұл мақсатына жетуі мүмкін, бірақ тарихта қалуы екіталай. Көпшіліктің заңына бағынатын бәсекеге қабілетті режиссердің өз ережесі болмайды.Көпшілікке қарсы жүретін режиссердің өз ережелері болады, ол қоғамды өз деңгейіне дейін тартқысы келеді. Меніңше, осындай режиссер ғана нағыз суретші, қалғандары елдің көңілін табуы үшін жүрген қызмет көрсетушілер. Маңыздысы, басқаларды өз бағытың бойынша ойлантуға тырысу.
- Партизандарға екі жыл толды. Осы уақыт ішінде қандай істер атқарылды, алдағы жылға жоспарларыңыз қандай?
Биыл жаңа фильм түсіремін. 2015 жылы үш жобаны жүзеге асырдық. Ең бастысы, партизандық кино идеясы біртіндеп жолға қойылып кледі. Қазақстандық кинода өзіндік орны бар зінше бір жанр қалыптасты. Менің ойымша партизандық киносыз біздің кинемотографты авторлық шатпақ деп қабылдаған секілді. Енді міне, осы авторлық штпақты қоғаммен байланыстыратын мүмкіндік туды. Қазір ленталарды өте маңызды, пайдалы, қажет кино ретінде қабылдай бастады.Партизандардың арқасында фильмді жасаушылар мен ойлы көрермендер арасында байланыс орнады.
Меніңше, 2014 жылы қазақстандық кинематографта елеулі өзгерістер болды, әзірге көпшілік мұны байқамады, бірақ алдағы уақытта кинотанушылар бұған бүтіндей бір тарау арнайтын болады. Бүкіл өңір өзгріске ұшырады. Кинемотографта ештеңе қоғамнан бөлектенбейді.Біз мұны жаңа толқыннан білеміз, 70-жылдары Америкада хиппи қозғалысы болды. 2014 жыл – бұл Майдан, Украинадағы соғыс, кезекті суық соғыс біздің елімізге де әсерін тигізді. Сол кезде саясаткерлер ұялғанын демократия сөзін қолданды, басқаша айтқанда екіжүзді саясат болды.2014 жылдан бері демократияны ешкім есіне де алмайды, бұл сәннен шығып қалды. Бұл кинематографқа әчер етті, ал партизандық кино - мемлекете болып жатқан осы құбылысқа жауап іспеттес. Қазақстанда «Хозяева», Ресейде «Левиафан» және «Дурак» фильмдеріне санкциялар жарияланды, бұл елдердегі режимнің бірдей екенін дәлелдейді. Бұл Қазақстанда Тәуелсіз сыншылар ассоциациясының құрылуына әкелді. Тенденциялар бір геосаяси құбылысқа қатысты деп санаймын. Егер тарихқа үңілетін болсақ, бәрі қайталанады, қандай да бір құбылыс өнерге әсер етеді. Айталық, билікке Гитлердің келуі кейбір суретшілрдің жойылып, экспрессионизмнің өркендеуіне әкелді. Бізде де осыған ұқсас өзгерістердің болатын күні алыс емес. Меніңше қазақстандық киноның ары қарай өркендеуі репрессивті шараларға байланысты болмақ. Егер осы шаралар күшейе түсетін болса, қазақ киносы дамиды. Дамуға кедергі келтіретін нәрсе, қарынның тоқ, көйлектің көп болуы, қоғамда бәрі жақсы болса, өнер де бір орында тұрып қалады.
- Партизан қозғалысында биыл дебютанттар бола ма?
- Әрине, жақында Шарипа Оразбаева фильм түсіре бастайды. Оның сценарийі өте тамаша, біз оған көмектесеміз. Баймұрат Жұманов та фильм түсіреді деп ойлаймыз, бірақ уақыт көрсетеді.
- Соңғы уақытта Қазақстанда түрлі оқиғалар болды: терактілер, зорлық, шабуыл. Осы оқиғалар партизандық фильмдерде көрініс таба ма?
- Біздің көз алдымызда екі бірдей қарсылық шарасы өтті. Біріншісі – митингтер, екішісі – террористік, екеуі де нақты идеясыз, көшбасшыларсызғ мағынасыз болды. Егер көшбасшылар тығылып қалатын болса, онда еш мәні жоқ.Қанша көп адам талап еткенімен, нәтиже болмайды. Бұл кинода қалай әсер етеді? Бұл партизандық кинода көрініс табады деп ойлаймын, басқаларын білмеймін.
- Сіз коммерциялық кино түсірмейтініңізді айттыңыз, неге?
- Меніңше, бұл ұсақ дүние. Егер өміріңді бір нәрсеге арнасаң, толықтай берілу керексің. Кез келген коммерциялық кинода ең бастысы - ойын-сауық. Егер бір ұшында ермектен басқа дүние болса, мен оған қарсы емеспін. Өкінішке орай, қазір біздің кинода тек көңіл көтеру бірінші орында. Иә, мен мұны дұрыс деп есептемеймін, мені кінәласын мейлі, екі сағат уақытымды болмашы ермекке құртқым келмейді. Ал өміріңді ойын-сауыққа құрту – бұл абсурд. Менің фильмдерімді ешкім көрмей-ақ қойсын, есесіне мен өзіме ұнайтын іспен айналысамын. Бұл жағынан мен эгоистпін. Бүгін маған керек дүние, ертең тағы біреуге керек болуы мүмкін. Мен бұған сенімдімін.
Коммерциялық және авторлық кино деген атау қазір сәнді ғой, бірақ терминдер негізінен дұрыс емес. Меніңше коммерциялық өнер XX ғасырда пайда болды. Өнер қашан да өнер болған: Дон Кихотты барлығы жақсы көрді, адамдар Шекспирдің қойылымдарына барды. Бұл шығармашалардың қандай категорияға жататыны, қанша табыс әкелгені маңызды болған жоқ. Ол кезде оны санап отыратын институттар да болған жоқ. Сондықтан Шекспирдің шығармаларын коммерциялық деп айтуға келмейді. Коммерциализация қалай пайда болды? Бұл Голливудта пайда болды, мұнда өнер арқылы жай ғана ақша емес, қыруар табыс табуға болды. Қалай ақша табудың ғылыми іргетасы қаланды. Айталық, бір актер бұрынғы актерден көбірек табыс әкеледі. Сюжеттегі өзгерістер бұрынғы оқиғадан қарағанда көп пайда әкеледі, белгілі бір жанр көрермендерді көбірек қызықтырады. Аудиторияны зерттеуге үйренді. Мұның бірі құрметке лайық, бірақ өнермен үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Нәтижесінде біз табиғатта болмаған коммерциялық өнім алдық,
Халықтың 1% ғана киноны көретіні ештеңе емес, өйткені кезінде Ресейде Достоевскийді де 1% ғана кітап сатып ала алатын, немесе шығарманы қолжазба түрінде көшіре алатын сауатты тұрғындар оқыған болатын. Бірақ бұл оның шығармаларының танымал болуына кедергі келтірген емес. Сондықтан мен коммерциялық киноны жарнама секілді уақытша дүние деп есептеймін.
Сұқбаттасқан Айдана Мамаева
Тақырып бойынша:
пікірлер жоқ, бірінші болыңыз
Пікір қалдыру үшін