Азамат Дулатов: «Құдай – үздік оператор»
Азамат Дулатовтың бұл сұхбаты – оның табыстылығының, танымалдылығының құпиясын әр бағыттан саралап, түсінуге тырысу. Егер барлық пазлдарды жинап, жауаптардан бір картина құрасақ, талпынысымыз оңды болатын сияқты. Бұл жағдайдың қаншалықты шындыққа жанасатынын өздеріңіз бағамдап көріңіздер.
- Азамат, сіз көп түсіресіз және бүгінде Қазақстаннның барлық аудиовизуалды өнімінің операторлық бөлігіне жауаптысыз. Оның ішіне фильмдер, бейнебаяндар, хикаялар да кіреді. Сіз шаршаған жоқсыз ба?
- Жоқ. Шаршаған жоқпын. Бұрын маған ақша керек кезде, барлығын түсіре беретін едім. Қазір барынша қызықты жобаларды таңдауға тырысамын.
- Сіз таңдаған жобалар шығармашылық тұрғыда қызықты ма?
- Иә. Мысалы, қарапайым идеялар мен қарапайым фильмдер болады. Мен сол фильмдердің, идеялардың қарапайым еместігін, солардан ерекше бейне, ерекше көріністер жасауға болатынын дәлелдегім келеді. Деректерді жәй ғана бейнелеп қоймай, ауанын халыққа жеткізсем деймін.
- Бүгінгі таңда сіз Қазақстанның басты операторларының бірісіз. Коммерциялық табысты жобалар түсіресіз. Құпиясы неде?
- Ешқандай құпиясы жоқ. Бастысы, еңбектену қажет. Тәжірибенің көп болғаны дұрыс. Еңбектене берсең, өзің қалаған деңгейге жетесің. Максималист болу керек. Әр дүниеге барыңды салу қажет. Ол жарнама ролигі бола ма, әлде бейнебаян немесе фильм бола ма, маңызды емес. Мен әр дүниені соңғы тапсырысым, соңғы туындым секілді барымды салып түсіремін.
- Осы тұста жолыңыздың болғыштығы да әсер еткен шығар?
- Иә, ол да бар. Мен Аллаға сенемін. Ол маған жиі көмектеседі. Мен әрдайым оған алғысымды айтып жүремін. Отбасыма да ризамын. Әр адамды жанұясы қолдай бермейді ғой. Мен ылғи жолда жүремін. Менің екі қызым бар. Жарым мені үнемі қолдап отырады, оған алғысым шексіз. Табысты оператор бола тұра, (немесе өз ісінің үздігі) жанұяны қатар алып жүру қиын. Өте қиын. Бірақ, отбасым және ата-анам мені түсінеді, қолдап отырады.
- Баспасөз конференцияларында, тұсаукесерлі көрсетілімдерде назардан тыс қалып жататыныңызды байқадым. Сұрақтарды көбінесе режиссерларға, актерларға қойып жатады. Ал сізден көп нәрсені сұрамайды. Дегенмен, сол фильмдердегі сіздің жұмысыңыз ғана үнемі жоғары деңгейде шығады. Сондай кездері көңіліңізге кірбің түспей ме?
- Жоқ, мен оған ренжімеймін. Керісінше, жақсы ғой. Себебі, көз тимейді (күліп). Шындығында, көрермен біздің киномызға енді ғана бара бастады. Олардың маған сұрақ қоймауына ешкім кінәлі емес. Көрерменнің ғана емес, журналистердің де, телевизияда жұмыс істейтіндердің де кәнісі жоқ. Иә, олар операторлық жұмысты аса бағалай қоймайды, себебі операторлық өнерді бағалауға дайындалмаған. Оған олар кәнілі емес. Сондықтан, мен оларға өкпелемеймін. Керісінше, олардың қойған сұрақтарын тыңдап отыру маған қызық. Мен адамдарға қарап отырып, деңгейін анықтаймын. Мысалы, мен Мәскеуде бейнебаяндар түсіремін, барлығы әртістер мен әншілерге емес, маған сұрақ қояды. Орындаушылар: «Барлық сұрақты операторға, режиссерға қойыңыздар» дейді. Тіпті, операторға қарағанда, режиссерға аз сұрақ қойып жатады. Әншілердің өздері операторлық жұмыстан хабардар, жарықтың қайда түсетінін, қайда қарап, қайда тұру керектігін, қандай объективті қолдануды жақсы біледі.
- Сіздің операторлық амбицияларыңыз қандай? Көлемді тарихи фильм түсіргіңіз келе ме?
- Мен үшін барлығы қызық. Егер сценарий шынымен де жақсы болса, неге түсірмеске?
- Қазақстандық кинода Беркұлы мен алпысыншы жылдардың өкілдерінен басталатын операторлық дәстүр бар. Одан кейін сексенінші, тоқсаныншы жылдардың өкілдері - Сүлеев, Қыдырәлиев бар. Одан кішілері - Рубанов, Қосай. Сіздің осы өкілдерге қатысыңыз бар ма? Солардың ізін жалғаушы ретінде мектебін қаншалықты сезінесіз?
- Жұмыстарына қарап отырып, өзіндік бағыты мен әдістерінің болғанын түсінемін. Солардың техникалық әдістеріне қарап, қуанамын. Бірақ, олардан ештеңені алмаймын. Мен көне Алма-Ата бейнеленген ескі фильмдерді көргенді ұнатамын. Сол жақтан жағдайы мен атмосферасын алуға тырысамын. Бірақ, көбінесе француз фильмдерін көремін. Бізде де қызықты, көруге тұрарлық картиналар бар. Дегенмен, әлі де дамуды қажет етеді. Парижде бұл іске жүз жылдан асты. Ал бізде тыйым салынып келді. Әрине, көптеген шығармашылық адамдары жетпісінші жылдарда пайда болған. Айманов, Бегалин. Ол кезде кинотаспа болатын, оған түсіру қиындау. Бірақ, мәңгіге тарихта қалады.
- Сіз операторлық істі еуропалық мектебіне қарап үйрендім деген едіңіз.
- Иә. Мен біздің және еуропалықтардың ескі киноларын көремін. Кей кездері екеуінен де ұқсастық байқалады. Операторлық жағынан - жарықтандыру, мизансахна, жарық. Маған бұл жағымды әсер сыйлайды. Кейде фильмдеріміздің (жетпісінші-сексенінші жылдардағы) сол уақыттағы еуропалық фильмдерге қарағанда әлдеқайда жақсы болып шыққанын байқаймын. Қазіргі таңда біздің де осал еместігімізді дәлелдейтін керемет кино түсіргім келіп жүр.
- Балалардың сұрағы – сүйікті операторыңыз?
- Ондай адам жоқ.
- Мүмкін, бір есімдер, тұлғалар бар шығар. Стораро, Любецки?
- Барлығы қызықты. Бірақ, мен ата-анамды, қыздарым мен жарымды пір тұтамын. Ал бұл операторлар әдемі түсіре біледі, сол үшін де құрметтеймін.
- Шабыт сыйлайтындар?
- Мен барлық дүниеден шабыттанамын. Тіпті, мына телефонға (менің телефонымды нұсқап) жарықтың қалай түскенінен шабыт аламын. Айналамдағылардан шабыттанамын. Менің ойымша, Құдай – үздік суретші әрі шабыттандырушы. Өйткені, ол барлық нәрсені жаратушы. Құдай – үздік оператор, үздік суретші әрі режиссер.
- Сіз көптеген режиссерлармен бірге жұмыс істедіңіз. Әлі де бірге жұмыс істеп көргіңіз келетін режиссер бар ма? Кіммен жұмыс істеу қызықты болар еді?
- Тіпті, білмейді екенмін. Негізі, барлығымен қызықты. Ол атақты режиссер ма, жоқ па, онысы маңзыды емес. Бастысы, идея қызықты болып, адамгершілік қасиеті жоғары болуы тиіс. Маған режиссердің немесе кез-келген адамның өзін басқалардан жоғары ұстайтыны ұнамайды. Егер сондай адам болса, үндемеймін де, алыс жүруге тырысамын. Бірге жұмыс істегім келетін әлемдік деңгейдегі режиссер жоқ екен. Біздің режиссерларымыз шетелдіктерден еш кем емес. Мен Бельгияда жұмыс істедім, ол жақтағы режиссер қарапайым болатын. Ол плэйбек алды да, отырып, тамашалады. Ал біздің кей режиссерларымыз үстелді тасуға, үлкен мониторды алып келуге жұмсауды жақсы көреді. Мүмкін, біздің діліміз сондай шығар. Дегенмен, Қазақстанда да режиссерларымыз көбінесе қарапайым болып келеді.
- Сіздің режиссерлармен жұмыс істеу тәсіліңіз әр кезде әрқалай ма?
- Әңгімеміз әртүрлі. Пікір таластырып, соларға икемденесің. Әрқайсысы тапсырманы өзінше түсіндіреді. Әр режиссерға ерекше тәсілмен барасың. Бағыт та үнемі әр түрлі болып жатады. Асқар Ұзабаевпен бірге «91» фильмін, Нұртас Адамбаймен бірге «Тараз» фильмін қолдан түсірдік. Бірақ, мизансахна бойынша фильмдер әр түрлі болып шықты. Олар әр түрлі міндеттер қойды.
- Сіз түсірілім алаңында атқарушысыз ба, әлде жасаушысыз ба?
- Атқарушы - жасаушымын.
- Бір уақытта ма?
- Иә. Себебі, тек жасаушы немесе тек атқарушы болу қиын. Егер туындыгер болсаң, жәй ғана жүріп, туынды жасай бересің. Бірақ, кейбір дүниелерді орындамайсың. Ал егер орындаушы ғана болсаң, онда сен роботсың. Бұл жақта барлығын қоса алып жүріп, барыңды салуың керек, болмаса басқа бір жұмыспен айналыс.
- Гордон Уиллис есімді оператор болатын. Ол «Кіндік әке» фильмін түсірген. Оның операторлық текшесі қараңғыдағы жарықтандыру еді. Грегг Толанд терең фокуспен жұмысы арқылы танылды. Сіздің ойыңызша, өзіңіздің жеке операторлық қырыңыз бар ма?
- Білмеймін. Барлығы менің бір ерекшелігімнің барын айтып жатады. Мен анама ештеңе айтпасам да, ол кісі менің барлық бейнебаяндарымды бірден таниды. Дәл сол бейнебаянның менің жұмысым екенін айнытпай айта алады. Ол кісі: «Сен ғажап түсіресің» дейді. Мен барлық әдіс-тәсілдерді, түсірілімнің түрлі техникаларын пайдаланамын. Егер мелодрама болса – қарама-қайшы түстерді, комедия болса – жарқын түстерді қолданамын. Асқар Ұзабаев ағам секілді, ол мені осы бағытқа алғаш келгенімнен бастап, қолдау білдірген. Он сегіз жасымнан бері сол кісінің қасында жүрмін. Асқар Ұзабаев менің әр түрлі бағытты біріктіріп, өзіндік стиль қалыптастыратынымды айтып отырады. Ол мұны «ғажап документализм» деп атайды.
- Әдемі термин. Режиссерларымыз сізбен түсірілімге дейін жұмыс істей ме? Стилистика мен атмосфераны дайындап дегендей...
- Иә, әрине. Бұл да қуантады. Тек режиссерлар ғана емес, суретшілер де, костюмерлер де сондай. Барлығымыз отырып, жобаны ақылдасамыз. Қандай түстерді көбірек, қайсысын азырақ көргіміз келетінін ойластырамыз. Шындығында, бұл өте қиын. Киноэкранда барлығы әдемі болып көрінеді, солай болуы керек те сияқты. Көрермен бар жұмысты көре алмайды ғой. Бірақ, бұл қалыпты жағдай. «Она» фильмінде, мысалы, мен рельстерді қолдандым. Негізі, кинода рельстерді пайдалану өте қиын.
- Рельстер рельстер үшін...
- Біз оларды жағдайды дәл жеткізу үшін пайдаландық. Кадрға қарап отырсаң, ешқандай қозғалыс жоқ сияқты. Бірақ, біз рельстермен түсірдік. Тіпті, тұсаукесерлі көрсетілімнен соң маған кейбір операторлар келіп, «Сен фильмнің көп бөлігін рельстің көмегімен түсірдім деп едің ғой. Олар қайда, көрінбейді ғой?» деген болатын. Мен де олардан: «Байқамадыңыздар ма?» деп сұрадым. Олар байқамағандарын айтты. Мен «Бұл жақсы ғой» дедім. Менің ойымша, оператордың басты мақсаты – кадрға ілікпеу, жұмысы мен кемшіліктері көрінбеуі тиіс. Егер оператор толықметражды фильмде бір рет «ұсталып» (камера қозғалысымен, дұрыс қойылмаған жарықпен) қалса, онда ол фильм автоматты түрде мен үшін қызықсыз болады. Әрі қарай мен сценарийді, режиссураны талқылаймын. Кішкентай ғана қателік байқалса, оператор беделінен айырылады.
- Бірақ, Любецки мен Дикинстер әр кадрда өздерін көрсеткілері келеді ғой. Бұл кемшілік пе?
- Жоқ, бұл кемшілік емес. Бірақ, сарапшылар ғана кадрдан оператордың жұмысын көріп, бағалай алады. «Иә, керемет» деп айта алады. Ал қарапайым көрермен көре алмауы мүмкін. Мысалы, әкем «Тірі қалған» фильмін көрген соң, «Фильмді әдемі түсірген» деп айтқан еді. Ол операторды да, қызықты көріністерді де көрген жоқ. Ол тек жағдайды бақылап, адамның хикаясын сезінді, соған сенді.
- Сонда оператордың көрінбей, «мақтанбағаны» жөн бе?
- Жоқ, әдемі түрде «мақтануыңа» болады. Дегенмен, хикая әрдайым алдыңғы қатарда болуы шарт.
- Сіздің өзге де қазақстандық операторлардан айырмашылығыңыз неде деп ойлайсыз?
- Ешқандай айырмашылық жоқ.
- Дегенмен, сіз үздіктердің қатарындасыз ғой. Бұл қалай болды?
- Мен барынша тырыстым, еңбектендім. Бірақ, көпшілігі еңбектенеді ғой. Ал сіздің ойыңыз қандай?
- Соны мен де білмеймін. Сізден сұрағым келген еді.
- Ұқыптылық шығар, мүмкін. Мен жұмыс істегенді жақсы көремін. Сол үшін де шығар. Дегенмен, барлығы жұмыс істегенді ұнатады ғой (күліп).
- Академияда жұмыстарыңызды, суреттеріңізді бізге көрсететін еді...
- Иә, мен суретке көп түсіретінмін. Бірақ, академияда ешкім барымды салып жұмыс істеуімді сұраған жоқ. Өзім түсіріп, шығаратын едім. Әкем әрдайым былай дейтін: «Егер алдыңнан қабырға шықса, бір нүктеге қарап ұра бер, бір күні сол бөгетті жарып шығасың. Егер операторлық жұмысты таңдасаң, өз мамандығыңды барынша зерттеп, білуің қажет. Барлығын орны-орнымен пайдаланғың келсе, біліміңді жетілдір.
Сонымен қатар, мен суретшімін. Мен үнемі сурет салатынмын. Тіпті, тоғызыншы сыныпта оқып жүріп, колледжге қатар тапсырдым. Мектепте екімен оқитынмын, бірақ суретті керемет салатынмын. Сол үшін ата-анама алғыс айтамын.
- Сіздің кәсіби кемшіліктеріңіз бар ма?
- Мен өз кемшіліктерімді ешкімге айтпаймын.
- Тағы да балалардың сұрағы. Қайсысы жақсы, таспа ма, әлде сандық па?
- Әрине, таспа. Таспа – бұл өмір, тереңдік, ауа. Таспа қателікті кешірмейді.
- Соңғы сұрақ. Сіз жас оператор емессіз.
- Иә, мен қарт оператор болдым (күліп).
- Сіз кәсіби мамансыз. Шынымен де, жас операторлар бар. Менің қатарластарым. Олар аз емес. Олар жыл сайын бітіріп жатады. Олар көбінесе, тойларды немесе «а-ля Любецки» сияқты: кең бұрышты объективтермен ірі пландарды түсіреді.
- Иә. Себебі, ол оңай ғой.
- Оларға қандай ақыл айтасыз?
- Түсіре берсін, көп еңбектенсін, жұмыс істесін. Мен де кезінде тойларды түсіретін едім. Тойды түсірудің өзі де оңай жұмыс емес. Өйткені, тойда бір ғана дубль болады (күліп).
- Расында да...
- Тәжірибе көп жинақтап, барыңды салу қажет.
Сұхбатыңызға алғыс білдіреміз!
Әңгімелескен Бағлан Құдайберлиев
пікірлер жоқ, бірінші болыңыз
Пікір қалдыру үшін